سالهاست که با پیدایش شبکه های اجتماعی در جهان و به تبع آن در ایران، به دلایل مختلف از جمله مبارزه با ناهنجاری های اجتماعی، حفاظت از اطلاعات کشور، مبارزه با نفوذ بیگانگان و دلایل فرهنگی و امنیتی دیگر بحث فیلترینگ در ایران مطرح بوده و به یکی از چالش برانگیزترین مباحث بین مردم و مسئولین و حتی گاهی بین خود مسئولین تبدیل شده است. هر بار به دلایلی سیاست فیلترینگ در ایران موفق نبوده و فیلتر شدن این شبکه های اجتماعی مانع دسترسی مردم به آنها نشده است. بطور کلی برخی از دلایل عدم همراهی مردم با فیلترینگ شبکه های اجتماعی را در موارد زیر می توان خلاصه کرد. البته بدیهی است که کنشهای اجتماعی تک متغیره نبوده و چندین عامل در وقوع آنها می تواند دخیل باشد. همچنین در علل این رفتار بین مواردی که در زیر می آید تقدم و تاخری وجود ندارد:

1. مهمترین دلیل بر عدم همراهی بخشی از مردم با فیلترینگ شبکه های اجتماعی را شاید بتوان نبود بدل و جایگزین بومی مناسب برای این شبکه ها دانست. بطور مثال اوایل امثال که پرکاربردترین شبکه اجتماعی کشور یعنی تلگرام فیلتر شد، تعدادی از مردم به استفاده از شبکه های اجتماعی داخلی نظیر سروش، آی گپ، ایتا و … روی آوردند ولی متاسفانه به دلیل آنکه این شبکه ها از کیفیت لازم برخوردار نبودند فرصت طلایی جایگزینی این شبکه ها با تلگرام از بین رفت. در این بین حتی کار به صدور بخشنامه از سوی دولت مبنی بر عدم استفاده از شبکه های اجتماعی خارجی نیز کشید. در ابتدا اکثر سازمانهای دولتی از تلگرام خارج شده ولی پس از مدتی دوباره فعالیت خود را از سرگرفتند.

قبل از تلگرام، وایبر در بین مردم مورد استقبال قرار گرفته بود که زمان فیلتر وایبر هم به دلیل اینکه جایگزین مناسب داخلی در کشور وجود نداشت مردم به استفاده از تلگرام روی آوردند.

یوتویوب به دلیل محتوای نامناسب و غیرفرهنگی متضاد با فرهنگ جامعه ایرانی فیلتر شد ولی به دلیل اینکه جایگزین مناسبی در کشور به نام سایت آپارات وجود داشت تقریبا کمتر کسی برای رفع نیازهای خود نیازمند استفاده از یوتویوب شد. تقریبا تمام افراد حقیقی و حقوقی در داخل کشور به بارگزاری محتوای خود بر روی این رسانه اجتماعی روی آورده اند و رضایت مندی کاربران آن بسیار بالاست. بطوریکه بازدید روزانه این سایت به میلیونها نفر در روز هم رسیده است.

سالهاست که دستیابی به موتور جستجوی گوگل و بسیاری از سایتهای دیگر در کشورهای قدرتمندی مثل چین و روسیه بوسیله فیلترینگ مسدود شده است ولی به دلیل اینکه جایگزین بومی هم سطح با آنها در داخل این کشورها وجود دارد مردم احساس نیازی به این سرویس های خارجی پیدا نمی کنند.

2. دلیل دیگری که برای این کار می توان در نظر گرفت تصمیم به فیلترینگ بسیار دیرهنگام از سوی مسئولین ذیربط می باشد. عمدتا زمانی تصمیم به فیلترینگ گرفته می شود که مردم با این شبکه های اجتماعی خو گرفته اند و تعداد کاربران آنها هم بسیار بالا رفته است. به طور مثال فعالیت تلگرام از اوایل سال 93 در ایران آغاز شد و تا زمان فیلتر آن، یعنی در اردیبهشت سال 97، تعداد کاربران آن به بیش از 40 میلیون کاربر رسیده بود. علاوه بر این تعداد زیادی کسب و کار اینترنتی به دلیل مخاطب بسیار زیاد آنها در این شبکه اجتماعی شکل گرفته بود که فیلترکردن آن را  بسیار سخت کرده بود و فیلتر تلگرام به معنی پایان فعالیت این کسب و کارهای نوپا محسوب می شد.

3. یکی دیگر از دلایل عدم همراهی بخشی از مردم این است که تعدادی از چهره های سرشناس سیاسی، فرهنگی و حتی نظامی کشور با هدف ارتباط با مخاطب خارج از کشور همچنان به عنوان کاربران این شبکه های اجتماعی باقی می مانند. بطور مثال علیرغم فیلتر شدن سایت توئیتر در ایران، چهره های شاخصی چون وزیر امور خارجه، رئیس جمهور، تعدادی از وزرای دیگر، معاونین رئیس جمهور و برخی از فرماندهان نظامی در آن مشغول به فعالیت هستند. مردم در مواجهه با این رفتار از خود می پرسند که مگر این شبکه های اجتماعی چه چیزی دارد که استفاده از آن برای مردم ممنوع ولی برای مسئولین نظام آزاد است. در واقع در این مواقع مردم دست به مقایسه زده و دنبال برقراری مساوات برای همه هستند. البته در این زمینه مسئولینی هم که به بهانه ارتباط با مخاطب خارجی در این شبکه ها فعالیت میکنند دچار اشتباه استراتژیک می شوند. یعنی به جای مخاطب قرار دادن ساکنان خارج از کشور، عمدتان صحبتهای خود با مردم ایران را به جای تریبونهای رسمی و آزاد کشور از این طریق مطرح می کنند.

4. به عنوان یکی دیگر از دلایل عدم موفقیت فیلترینگ می توان به عدم وحدت رویه و عدم همدلی بین مسئولین و تصمیم گیران این امر اشاره کرد. بطور مثال برای فیلتر یک شبکه اجتماعی، یک قوه یا قاضی دادگاه رای به فیلترینگ می دهد ولی اولین کسانی که نسبت به آن موضع مخالف می گیرند، سران قوه مجریه هستند.

عدم وجود سیاست یکسان بین مسئولان نظام باعث کم ارزش شدن آن سیاست در بین مردم می شود. عمدتا مردم تفکیکی بین قوا قائل نشده و حاکمیت را یک پارچه می بینند که سخن یکسانی از آنها به گوش نمی رسد.

5. دلیل دیگر سیاست یکسان در برابر همه شبکه های اجتماعی است. بطور مثال دلیل اصلی فیلتر توئیتر، استفاده عناصر ضد انقلاب از این شبکه اجتماعی برای ساماندهی آشوبها در فتنه 88 بود که امروزه با وجود شبکه های اجتماعی مختلف قطع به یقین تا حدود زیادی نگرانی بابت این کارکرد مخرب شبکه اجتماعی مذکور از بین رفته است. در سوی مقابل یوتویوب به دلیل مسایل ضدفرهنگی فیلتر شد که هنوز هم این شبکه اجتماعی همان کارکرد سابق خود را دارد و اتخاذ تصمیم ادامه فیلترینگ آن درست به نظر می رسد. اما در حال حاضر با این دو شبکه به شکل یکسان برخورد می شود.

6. مردم نسبت به دلایل فیلتر یک شبکه اجتماعی بدرستی توجیه نمی شوند و بدلیل این عدم توجیه، برخی فکر می کنند که تمام تلاش حکومت در جهت محدود کردن آنها می باشد و چون نمی خواهند خود را در چارچوب این حصار تعریف کنند در صدد مقابله با آن بر می آیند. این عدم توجیه مناسب در دراز مدت می تواند در سایر حوزه ها هم مردم را به سمت مقابله با سیاستهای رسمی نظام سوق دهد.

7. اگرچه سالهاست که فیلترینگ سایتها و شبکه های اجتماعی نامناسب توسط دغدغه مندان دنبال می گردد ولی به موازات این فیلترینگ، به راحتی دسترسی مردم به فیلترشکنها هم مهیاهست و نسبت به قطع آنها اقدام جدی صورت نمی گیرد. با یک جستجوی ساده در اینترنت می توان به فیلترشکنهای رایگان دسترسی پیدا کرد و در بدترین حالت برخی افراد با هزینه بسیار ناچیز اقدام به خرید فیلترشکن می کنند. جالب اینجاست که خرید این فیلترشکن ها از طریق کارتها و درگاههای پرداخت آنلاین بانکی صورت می گیرد و به راحتی فروشنده آنها قابل ردیابی می باشد ولی ظاهراً عزم جدی برای برخورد با آنها وجود ندارد.

در مورد تلگرام اتفاق جالب دیگری که افتاد اجازه دولت به فعالیت نسخه های غیررسمی این شبکه اجتماعی نظیر هاتگرام و تلگرام طلائی بود که عملا سیاست فیلترینگ این شبکه را بی معنی کرده است.

8. سرمایه گذاری سنگین و شانتاژ رسانه ای مخالفین نظام هم از دیگر دلایل مقابله مردم با فیلترینگ شبکه های اجتماعی است. عمده رسانه های معاند برای ارتباط با مخاطبان داخل کشور از این شبکه های اجتماعی استفاده می کنند و به دلیل اینکه امکان فعالیت آنها در شبکه های اجتماعی داخل وجود ندارد، برای اینکه مخاطب خود را از دست ندهند مردم را تحریک به مقابله با سیاستهای رسمی کشور می کنند.

9. اشراف بسیار خوب پلیس فضای مجازی(فتا) و همچنین نیروهای امنیتی در کشف و خنثی نمودن توطئه های خارجی و اعتقاد مردم به این اشراف اطلاعاتی، باعث شده است که عده ای در داخل فکر کنند که همه فعالیتهای مجاز و احیانا غیرمجاز آنها در شبکه های اجتماعی توسط این نیروها رصد می شود و ممکن است برای آنها در زندگی شخصی و یا اجتماعی ایجاد مشکل کند. این فضای ترس بیشتر از سوی افراد مسئله دار به داخل جامعه تزریق می شود و باعث شده تا برخی از مردم با این توهم که همه تبادلات آنها مورد بررسی قرار میگیرد با “تیک سوم” از آن یاد کنند یعنی تیک اول در پایین مطالب ارسالی مربوط به ارسال موفق مطلب به سرورهای شبکه اجتماعی، تیک دوم مربوط به مطالعه مطلب فوق توسط مخاطب مورد نظر و تیک سوم مربوط به دستگاههای امنیتی می باشد. در حالی که با یک حساب سرانگشتی و اندکی مداقه می توان به این نکته پی برد که هر روز میلیونها پیام در فضای مجازی رد و بدل می شود که رصد همه آنها نیاز به هزاران نیروی انسانی دارد. همچنین عملکرد چندساله این دستگاهها نشان داده است که ورود آنها صرفا در مواردی که امنیت ملی را هدف گرفته و یا شاکی خصوصی داشته باشند هست و افراد فعال در چارچوب قانون رسمی کشور همواره مورد حمایت این دستگاهها می باشند و چنانچه تهدیدی همین افراد بدبین را مورد هدف قرار دهد اولین حامی آنها همین دستگاههای امنیتی خواهد بود.

به لیست فوق دلایل دیگری نیز می توان اضافه کرد که از حوصله این نوشته خارج است.